मैले जर्मनीमा अध्ययन सकेर सन् २०१० मा नेपाल आएपछि पनि शहरको यातायात व्यवस्थापन र ट्राफिक लाइटको निर्माण, सुधार र विस्तारबारे निरन्तर लेख्दै, बोल्दै आइरहेको छु । म र मेरो टिमले कयौँ पटक सार्वजनिक कार्यक्रम गरेका छौँ, पटक पटक सम्बन्धित निकायमा धाएका छाैँ, अहिले पनि यो क्रम चलिरहेको नै छ । 

लामो समयपछि काठमाण्डौका केही ठाउँमा ट्राफिक लाइट बल्न थालेका छन् । यो हामी शहरवासीकाे लागि खुशीको कुरा हो । चोक चोकमा ट्राफिक प्रहरीले हातको इसारामा गाडी यताउता पठाउने र रोक्ने दृश्य केही कम भएका छन् ।

शहरको ट्राफिक व्यवस्थापनमा ट्राफिक लाइटको महत्व अति धेरै हुँदाहुँदै पनि काठमाण्डौ लगायतका शहरमा ट्राफिक लाइट थप्ने योजना बनेनन्, उल्टै पहिले बल्ने ट्राफिक लाइट पनि मासिँदै गएका थिए । अहिले भने लामो प्रयास, बहस र दबाबपछि काठमाण्डौका मुख्य चोकहरुमा ट्राफिक लाइट बल्न थालेका छन् । अब यसको निरन्तरता जरुरी छ । अहिले बलिरहेका ट्राफिक लाइटलाई सवारीको चाप सुहाउने गरी मिलाउने र निरन्तरता दिने अनि अरु ठाउँमा पनि ट्राफिक लाइट निर्माण गर्नु अहिलेको आवश्यकता हो । 

प्राविधिक र आर्थिक हिसाबले धेरै महँगो छैन

ट्राफिक लाइड जडानको लागि त्यस्तो ठूलो प्राविधिक जनशक्ति आवश्वयक पर्दैन र ठूलो लगानी पनि लाग्दैन । यसमा एकदमै जटिल खालको इञ्जिनियरिङ पनि प्रयोग गर्नुपर्दैन, साधारण इञ्जिनियरिङको माध्यमबाट नै यसको निर्माण र सञ्चालन गर्न सकिन्छ । लगानीका हिसाबले पनि यसमा ठूलै बहस हुने गरी महँगो छैन । केही लाख रुपैयाँमै यस्ता बत्ती बनाउन र बाल्न सकिन्छ । यसको लागि विदेशका इञ्जिनियरको आवश्यकता पनि पर्दैन, अहिले बलिरहेका धेरै लाइट हाम्रै देशका इञ्जिनियरले तयार पार्नुभएको हो । त्यसैले ट्राफिक लाइट भन्ने बित्तिकै ठूलो प्राविधिक क्षमता र आर्थिक भार भन्ने कुरा गलत हो ।

ट्राफिक लाइटको सही व्यवस्थापन जरुरी

तर ट्राफिक लाइट बनाउन र बाल्नको लागि ठूलो इञ्जिनियरिङ/प्रविधि र लगानी नचाहिए पनि यसको प्रभावकारी उपयोगको लागि भने अध्ययन र क्षमता चाहिन्छ । काठमाण्डाैमा अहिले केही ठाउँमा सवारी चाप धेरै भइरहेको दिशा र कम सवारी भइरहेको दिशामा समान समय राखेर रातो र हरियो बत्ती बालिएको छ । यसले गर्दा हरियो बत्ती बलिरहेको दिशातर्फ सवारीसाधन नै नहुने र अर्कोतर्फ सयाैँ सवारीसाधन रातो बत्तीमा अड्किएको देखिन्छ । गाडीको चापअनुसार ट्राफिक लाइट पनि परिवर्तन हुने गरी यसको समय मिलाउनुपर्छ । 

यस्तै कार्यालय समयमा कतातर्फ गाडीको चाप धेरै हुन्छ भन्ने अध्ययन गरेर त्यसैअनुसारको सेटिङ ट्राफिक लाइटमा हुनुपर्छ । उदाहरणको लागि बिहानको कार्यालय समयमा कोटेश्वरतर्फ आउने सवारी अत्याधिक हुन्छन्, भक्तपुरतर्फ जाने केही कम हुन्छन् । बेलुकाको कार्यालय समयमा भने भक्तपुरबाट काठमाण्डाैतर्फ आउने सवारी केही कम हुन्छन्, कोटेश्वरबाट भक्तपुरतर्फ भने धेरै नै चाप हुन्छ । 

ट्राफिक लाइटमा रेड सर्कल र ग्रीन सर्कल हुन्छ । हाम्रोमा २४सैँ घण्टा एउटै सर्कलमा लाइट बलेका हुन्छन् । तर गाडीको चाप र अवस्था हेरेर ग्रीन र रेड सर्कलको व्यवस्था गर्नुपर्छ । यसो गरे मात्रै ट्राफिक लाइटको प्रभावकारिता बढ्छ । अर्को ग्रीन वेभको कुरा पनि आउँछ । ग्रीन वेभ भनेको तपाईँले एउटा हरियो लाइट पार गर्नुभयो भने कम्तीमा तीन वटा हरियो लाइट पार गर्नुपर्छ । एउटा हरियो लाइट पार गरेपछि तपाईँ तीन ठाउँमा रातो बत्तीमा रोकिनु नपरोस् । 

तर अहिले काठमाण्डौमा ग्रीन वेभ पनि छैन । तपाईँ लामो समय जाममा बसेर एउटा हरियो बत्ती पार गर्नुभयो भने पल्लो चोकमा पुग्दा रातो लाइट भेट्नुहुन्छ । त्यसैले हाम्रा ट्राफिक लाइटमा ग्रीन वेभको सिस्टम मिलाउनुपर्छ । लामो समयपछि भर्खरै ट्राफिक लाइट बल्न थालेका छन्, अब यिनको सही उपयोगतर्फ ध्यान दिनुपर्छ । 

ट्राफक लाइट बल्दैमा र सडक चौडा बनाउँदैमा जाम हट्दैन, सार्वजनिक यातायात सुधार हुनैपर्छ

काठमाण्डौका केही ठाउँमा ट्राफिक बत्ती बलेको छ, यो सबैको लागि खुशीकाे कुरा हो । तर अब ट्राफिक लाइट बल्यो, शहरमा जाम हुन्न र दुघर्टना हुन्न भने जसरी पनि बहस भइरहेको छ । तर त्यस्तो होइन, शहरको ट्राफिक व्यवस्था सहज बनाउन र यात्रुले पनि आरामले यात्रा गर्न सार्वजनिक यातायात सुधार नगरि हुन्न ।

अहिले काठमाण्डाैमा चलिरहेका माइक्रोबस, मिनिबस, टेम्पोले यात्रुलाई कस्तो सेवा दिएका छन्, समयको कत्तिको पालना गरेका छन्, आरामदायी छन् कि छैनन् लगायतका कुरालाई हामीले हेर्नुपर्छ । 

हामीले आजसम्म सडक विस्तारलाई मात्रै ध्यान दियौँ, अहिले ट्राफिक लाइटलाई नै जाम हटाउने मुख्य उपाय जस्तो गरेर प्रचार गरिरहेका छौँ । यदि सडक विस्तारले मात्रै जाम हट्ने भए अहिले माईतीघर–तिनकुने, तिनकुने–सूर्यविनायक लगायतका सडकमा जाम किन हटेको छैन त ?

अहिले काठमाण्डौका हरेक जसो ठाउँमा सडक विस्तार भइरहेको छ, ती सडकमा १/२ वर्षपछि नै जाम भइरहेको छ । यदि सडक विस्तार गरेर जाम हट्ने भए त त्यहाँ जाम नहुनुपर्ने हो । 

हामीले अहिले सडक विस्तार र ट्राफिक लाइटमा ध्यान दिएका छौँ, अब सार्वजनिक यातायात सुधारमा ध्यान दिनुपर्छ । सार्वजनिक यातायात सुधार नभएसम्म सडक विस्तार र ट्राफिक लाइटले मात्रै जाम हट्दैन । 

शहरमा मोटरसाइकल र कारको सङ्ख्या निकै तीव्र गतीमा बढ्नुको कारण भद्रगोल सार्वजनिक यातायात नै हो । यदि सुविधायुक्त सार्वजनिक यातायात हुने हो भने निजी गाडी चढ्नेको सङ्ख्या निकै घट्छ र यसले शहरको जाम कम हुन सक्छ । 

अहिले शहरमा सार्वजनिक गाडीको राम्रो सेवा नहुँदा मान्छेले ऋण गरेर मोटरसाइकल र कार किनिरहेका छन् । निजी गाडी चढ्दा खर्च पन उत्तिकै धेरै हुन्छन् ।पार्किङको समस्या छ, प्रदूषण पनि धेरै । 

तर भरपर्दो र सुविधायुक्त सार्वजनिक सवारीसाधन भएमा निजी गाडी एकदमै कम चल्छन् । त्यसो भयो भने जाम कम हुन सक्छ । 

सार्वजनिक सवारीमा सरकारी लगानी अनिवार्य, नाफामुखी होइन सेवामुखी

सार्वजनिक यातायातमा सरकारले लगानी नगरेसम्म ट्राफिकको समस्या समाधान हुन सक्दैन । निजी क्षेत्रले लगानी गर्‍याे भने अलि धेरै फाइदा कमाउन खोज्छ, बढी फाइदा कमाउन खोज्दा कोचाकोच यात्रु राख्ने, एउटै स्टपमा धेरैबेर रोक्ने, यात्रुसँग चालक र सहचालकले  झगडा गर्ने, अर्को गाडीसँग अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा गर्न खोज्दा दुघर्टना हुने लगायतका समस्या देखिएका छन् । 

तर सरकारले सार्वजनिक यातायात सञ्चालन गर्ने र नाफारहित सेवा दिन सक्ने हो भने धेरै यात्रु सार्वजनिक यातायाततर्फ आकर्षित हुन्छन् । सरकारले यातायात क्षेत्रलाई नाफामुखी बनाउनै हुँदैन, यसलाई सेवामुखी बनाउनुपर्छ । सार्वजनिक यातायात सञ्चालन गर्दा सरकारलाई घाटा पनि हुन सक्छ, तर यसलाई निरन्तरता दिनुपर्छ ।

विश्वका धेरै देशमा हेर्नुहोस् त एक जना यात्रु लिएर दुई सय सिट क्षमताको रेल गुडिरहेको हुन्छ, ५० सिटे बस दुई जना यात्रु लिएर गुडेको हुन्छ । त्यही भएर ती देशमा सार्वजनिक यातायातप्रतिको भरोसा छ । 

यात्रु भए चल्ने नत्र नचल्ने, नाफा भए चल्ने नत्र बन्द गर्ने जस्ता क्रियाकलाप गरेमा नागरिकले सार्वजनिक यातायातलाई विश्वास गर्दैनन्, आफ्नै गाडी किन्छन् र फेरि जामको समस्या सुरु हुन्छ । 

(शहरी यातायात पूर्वाधारविज्ञ आशिष गजुरेलसँग अर्जुन पोख्रेलले गरेको कुराकानीमा आधारित)