समानुपातिकमा 'थ्रेस होल्ड' को सीमा काट्न नसकेका दलहरु प्रक्रियाबाटै बाहिरिने

मंसिर ९, २०७९ शुक्रबार १४:१:११ | देवेन्द्रलाल कारञ्जित

प्रतिनिधि सभा तथा प्रदेश सभाको पहिलो हुने निर्वाचित हुनेतर्फको सम्पूर्ण परिणाम आइनसक्दै समानुपातिकतर्फको चुनावमा निर्वाचित हुनेको चर्चा सुरु भएको छ । सामान्य रुपमा बुझ्दा पार्टीले पाएको मतबाट समानुपातिक सूचीमा भएका उम्मेदवारहरु विजयी हुन्छन् ।

नेपालको निर्वाचित प्रणाली मिश्रित निर्वाचित प्रणाली हो, सङ्घीय संसद् र प्रदेश सभा (संसद्) दुवैमा लागू गरिएको छ । पहिलो हुने निर्वाचित प्रणालीबारे बुझ्न सहज भए पनि समानुपातिक निर्वाचित प्रणालीबाट निर्वाचित हुने प्रक्रिया अलि जटिल र प्राविधिक पक्ष रहेको छ ।

नेपालले समानुपातिक निर्वाचित प्रणाली विश्वका धेरै देशमा लागू भएको सेन्ट लग विधिलाई प्रयोग गरेर पार्टीले पाएको मतबाट निर्वाचित उम्मेदवारको सङ्ख्या निकाल्छ । यसरी प्राप्त सङ्ख्यालाई समानुपातिक समूहको प्रतिशतको आधारमा दलले सूचिकृत गरेका उम्मेदवार प्राथमिकता अनुसार निर्वाचित हुनेछन् ।

समानुपातिकतर्फको चुनावमा पहिलो हुने निर्वाचित हुने विधिबाट निर्वाचित हुने उम्मेदवारले प्रभाव परेको हुन्छ । त्यसैले समानुपातिक तर्फको चुनावको लागि सबैभन्दा पहिला निर्वाचित हुने विधिवत् निर्वाचित हुनेको मत परिणामसहितको अन्तिम नतिजा आउनुपर्छ ।

अन्तिम नतिजा आएपछि त्यसपछि समानुपातिकतर्फ आएको सदर मत निकालिन्छ । यसरी प्राप्त सदर मतलाई चुनावमा सहभागी दलअनुसार राखिन्छ भने प्राप्त सदर मतको ३ प्रतिशतको अङ्कलाई थ्रेस होल्ड बनाइन्छ । अहिले प्रतिनिधि सभाको चुनावमा ४७ वटा दलहरुले भाग लिएका छन् ।

३ प्रतिशतको अङ्कलाई थ्रेस होल्ड अङ्क निकालेपछि प्रतिनिधि सभाको चुनावमा भाग लिएका ४७ वटा दलहरुले समानुपातिकतर्फको चुनावमा पाएको मत र थ्रेस होल्डको अङ्कसँग तुलना गरिन्छ । यस्तो तुलनामा थ्रेस होल्डको सीमा पार गरेका दलहरु र सीमा काट्न नसकेका दलहरु विभाजन गरिन्छ ।

थ्रेस होल्डको सीमा काट्न नसकेका दलहरु समानुपातिकतर्फको चुनावमा विजयी सङ्ख्या पाउन अयोग्य हुँदै प्रक्रियाबाट बाहिरिन्छन् । बाहिरिएका दलसँगै ती दलहरुले प्राप्त गरेको मतसमेत समानुपातिक चुनावमा प्राप्त कुल सदर मतबाट घटाइन्छ । यसरी घटेर प्राप्त भएको मत यसपछि समानुपातिकतर्फको चुनावमा विजयी सङ्ख्या पाउन योग्य हुन्छ । यसरी योग्य दल र मतको छनोट हुन्छ ।

समानुपातिकतर्फको चुनावमा निर्वाचित सिट निकाल्ने प्रक्रिया

सङ्घीय संसद्को प्रतिनिधि सभामा विभिन्न समूहको प्रतिनिधित्व हुनेगरी ११० सिट निर्धारण गरिएको छ । थ्रेस होल्ड पार गरेका दलले पाएको समानुपातिकको मत अनुसार निर्वाचित सिट निकालिन्छ । यसपछि समानुपातिक तर्फको विजयी सिट निकाल्न सेन्ट लग विधि प्रयोग गरिन्छ । यसको लागि १ देखि बढेको ११० वटा बिजोर भाजक निकालिन्छ । यी सबै बिजोर भाजकले समानुपातिक तर्फको चुनाव प्रक्रियामा योग्य (थ्रेस होल्ड काटेका) दलले पाएको मतलाई भाज्य मान्दै भाग गर्छ । १ टेबलमा सबै दलको भाज्य अङ्कलाई भाग गर्दै जाँदा विभिन्न भागफल निस्कँदै जान्छ । यसरी निस्केको भागफलको ठूलो अङ्क निर्वाचित सिट हो । यो भनेको १ देखि ११० वटा बिजोर भाजक २१९ सम्म हुन्छ ।

दलले प्राप्त गरेको सबै मत परिणामलाई २१९ सम्मले भाग गर्दा फरकफरक भागफल आउँछ । प्रत्येक बिजोर अङ्कले भाग गर्दा त्यो महलमा प्राप्त भागफलहरु मध्य जुन दलको भागफल बढी हुन्छ त्यो निर्वाचित सिट हुन्छ । यो भनेको पहिलो ठूलो भागफल दोश्रो ठूलो भागफल गर्दै क्रमश: ११० वटा ठूलो भागफल निस्कँदै जान्छ ती सबै निर्वाचित सिट हुन् । यसरी निस्कने भागफल सबै महलमा एकै दलको नहुन सक्छ । जसको जसको भागफल हो त्यो अनुसार दलले जितेको सिट मान्दै जोडिन्छ, अनि दलको कुल विजयी सिट निस्कन्छ । यो क्रम ११० वटा सिट निर्वाचित नहुन्जेल जारी रहन्छ । स्वभावतः दलले प्राप्त गरेको मत परिणाम अनुसार सिट निर्वाचित हुन्छन् । यो भनेको धेरै मत धेरै सिट, थोरै मत थोरै सिट पनि हो । यसरी दलले समानुपातिक चुनावमा विजयी सिट प्राप्त गर्दछन् ।

विजयी सिटमा क्लस्टर विभाजन प्रक्रिया

समानुपातिक चुनावमा विजयी सिट निस्केपछि दलले क्लस्टर भित्र प्राथमिकता क्रममा रहेका उम्मेदवार निर्वाचित सिफारिस गर्दछन् । यसरी सिफारिस गर्दा त्यो दलको राष्ट्रिय सभामा रहेका र प्रतिनिधि सभामा पहिलो हुने निर्वाचित हुने विधिबाट निर्वाचित भएका सांसदको सङ्ख्याले कुन क्लस्टरमा कति चुनाव गर्ने निर्धारण हुन्छ । तर संविधानमा भएको व्यवस्था अनुसार दलित १३ दशमलव ८ प्रतिशत, आदिवासी जनजाति २८ दशमलव ७ प्रतिशत, मधेसी १५ दशमलव ३ प्रतिशत, थारु ६ दशमलव ६ प्रतिशत, मुस्लिम ४ दशमलव ४ प्रतिशत र खस आर्य ३१ दशमलव २ प्रतिशत निर्वाचित भएको हुनुपर्छ । यी सबै क्लस्टरमा ५० प्रतिशत महिला अनिवार्य निर्वाचित गराउनुपर्ने हुन्छ । यसका साथै समानुपातिक चुनावमा पिछडिएको क्षेत्रबाट र अपाङ्गता भएका व्यक्तिको प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गर्नुपर्छ ।

समानुपातिक चुनाव प्रणालीमा भाग लिन कम्तीमा ११ जनाको सूची बुझाएको हुनुपर्छ । यसरी सबै दलले क्लस्टर मिलाएर ११० जनाको सूची निर्वाचन आयाेगमा पेस गरेका हुन्छन् । अब कुनै दलले ११ जनाको समानुपातिकतर्फ विजयी सिट पायो भने क्लस्टर अनुसार कसरी निर्वाचित गराउँछ त ? ११ जनामा सबैको प्रतिशत अनुसार विभाजन गर्दा आदिवासी जनजाति ३ जना, खस आर्य ३ जना, थारु १ जना, दलित २ जना, मधेसी २ जना गरी ११ जना निर्वाचित हुन्छन् । यो ११ जनामध्ये ५० प्रतिशत महिला अनिवार्य हुनुपर्छ । तर क्लस्टरमा निर्वाचित हुनेको सङ्ख्या नघटाइ त्यो दलको प्रत्यक्षतर्फ निर्वाचित र राष्ट्रिय सभामा रहेका सांसदको सङ्ख्या र प्रतिनिधित्व हुने क्लस्टरले समानुपातिकमा निर्वाचित हुने समूहमा असर गरेको हुन्छ ।

समानुपातिक चुनावको सिट बाँडफाँट गरेपछि दलले प्रत्यक्षमा कति सिट पायो कति सिट जित्यो, राष्ट्रिय सभामा कति जना सांसदहरु हुनुहुन्छ ? ती मध्ये कति महिला छन् ? भन्ने हिसाब गरेर संविधानको व्यवस्था अनुसार सङ्घीय संसदमा ३३ प्रतिशत महिलाको प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गर्नुपर्छ । यसको लागि निर्वाचन आयोगले सबै सर्त राखेर क्लस्टर अनुसार निर्वाचित भएको प्राथमिकताक्रम उपलब्ध गराउन पत्राचार गर्दछ । पत्राचारपछि प्राप्त प्राथमिकताक्रम प्रतिनिधित्वको प्रतिशत हेरेर निर्वाचन आयाेगले विभिन्न दलबाट समानुपातिक प्रणालीमा निर्वाचित व्यक्तिहरुको सूचि प्रकाशित गर्दछ । यसरी सङ्घीय संसद्को प्रतिनिधि सभाको समानुपातिक चुनावमा दलले पाएको मतबाट उम्मेदवार व्यक्ति निर्वाचित हुन्छन् ।

समानुपातिकतर्फको चुनाव प्रक्रिया सङ्घीय संसद् र प्रदेश सभा

मूलभूत रुपमा सङ्घीय संसद् र प्रदेश सभामा लागू भएको चुनाव प्रणाली उस्तै हो । सङ्घीय संसद् दुई सदनात्मक हुने भएकाले माथिल्लो सदन (राष्ट्रिय सभा) को निर्वाचन प्रक्रिया अलग छ तर प्रतिनिधि सभा र प्रदेश सभाको पहिलो हुने निर्वाचित हुने तथा समानुपातिकतर्फ निर्वाचित हुने प्रक्रिया एकै हो । यद्यपि समानुपातिक तर्फको थ्रेस होल्ड (प्रदेश सभाको समानुपातिक चुनावको थ्रेस होल्ड १ दशमलव ५ प्रतिशत) र केही क्लस्टर र त्यसको प्रतिशत फरक छ । तुलनात्मक रुपमा हेर्दा प्रतिनिधि सभा भन्दा प्रदेश सभा अझ बढी समावेशी देखिन्छ । साथै समावेशी क्लस्टरको प्रतिशत प्रदेश अनुसार फरकफरक छ ।

उदाहरणको लागि प्रदेश १ मा समानुपातिक चुनावमा मधेसी समूहबाट निर्वाचित हुने प्रतिशत ७ दशमलव ५ प्रतिशत छ भने मधेस प्रदेशमा ५४ दशमलव ३६ प्रतिशत छ । यस्तै बाग्मती प्रदेशमा मुस्लिम ० दशमलव ६७ प्रतिशत निर्वाचित हुने व्यवस्था छ तर मधेस प्रदेशमा ११ दशमलव ५८ प्रतिशत छ ।

यो भनेको समानुपातिक समूहमा रहेको जनसङ्ख्याको उपस्थिति फरक भएकाले प्रदेश अनुसार निर्वाचित सङ्ख्या घटीबढी भएको हो । प्रदेश सभामा निर्वाचित हुने समानुपातिक समूहमा अल्पसङ्ख्यक समूह पनि छ, यो समूह प्रतिनिधि सभामा छैन ।

( उपसचिव देवेन्द्रलाल कारञ्जितसँग गरिएको कुराकानीका आधारित)

अन्तिम अपडेट: मंसिर ६, २०८१

Disclaimer:

उज्यालोका खबर फेसबुक, इन्स्टाग्राम, एक्स ट्वीटर र यूट्युबमा हेर्न तथा उज्यालो रेडियो नेटवर्क ९० मेगाहर्जसँगै देशभरका विभिन्न एफएम रेडियोहरुबाट पनि सुन्न सकिन्छ । उज्यालोमा प्रकाशित तथा प्रसारित सामग्री यस संस्थाको स्वतन्त्र, निष्पक्ष र तथ्यमा आधारित सम्पादकीय नीतिबाट निर्देशित छन् र गल्ती नहोस भन्नेमा सचेतता अपनाएर तयार पारिएका छन् । प्रकाशन र प्रसारण भएका सामग्रीको विषयमा तपाईको गुनासो, प्रतिकृया र सुझावलाई हार्दिक स्वागत गर्दै गल्ती भएको पाईएमा तत्काल सच्याइने जानकारी गराईन्छ । उज्यालोबाट प्रकाशन तथा प्रसारण हुने सामग्रीको प्रतिलिपि अधिकार यस संस्थामा निहीत रहेकोले संस्थाको अनुमति विना समाचारको नक्कल उतार्ने, पुनरुत्पादन, प्रशारण वा फोटोकपी गर्न पाइदैन । कसैले त्यसो गरेमा कानूनी कार्वाही हुन सक्नेछ ।

देवेन्द्रलाल कारञ्जित

उपसचिव देवेन्द्रलाल कारञ्जित केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागबाट निर्वाचन आयोगको समानुपातिक इकाईमा हुनुहुन्छ ।

तपाईको प्रतिक्रिया

नाम (अनिवार्य)

इमेल (अनिवार्य) (गोप्य राखिनेछ)

प्रतिक्रिया दिनुहोस्