'जङ्गल सफारी' मा एउटै बाघसँग दुई पटक जम्काभेट (तस्बिरहरू)
चैत ६, २०८० मंगलबार
प्रायः भान्सामा महिला नै खटिन्छन् । भान्सामा जो खटिन्छ पानीको पहिलो आवश्यकता पनि उसैलाई हुनु स्वभाविक हो । पानी सकिएपछि कसरी ल्याउने भन्ने पहिलो चिन्ता महिलालाई हुन्छ ।
शहरको अवस्था केही फरक भए पनि धेरैजसो गाउँघरमा पानीको जोहो गर्न महिलाहरु खटिन्छन् । ग्रामीण खानेपानी तथा सरसफाइ कोष विकास समिति (फर्नबोर्ड) को जीविका विज्ञको रुपमा विभिन्न गाउँमा जाँदा मैले देखेको कुरा गरेकी हुँ, जुन हामी महिलाले भोगिरहेको समस्या हो ।
कतिपय गाउँमा एक गाग्रो पानी ल्याउनका लागि बिहान उज्यालो नहुँदैै महिलाहरु डोकामा गाग्रो राखेर गुन्गुनाउँदै हिँडेको पनि देखेकी छु । कुवा वा धारोमा पानी थाप्न लाइन बस्नुपर्ने, पाहुना आउँदा पानी दिनसमेत अनकनाउनु पर्ने जस्ता समस्या धेरै गाउँमा भोगिएका छन् । झिसमिसेमै पँधेरामा जाँदा महिलाहरु लडेका, सर्प तथा जङ्गली जनावरको आक्रमणमा परेका, कतिपयले यौन हिंसा भोग्नुपरेकाे खबरहरु सार्वजनिक भइरहेका छन् । पानीको सहज उपलब्धता नहुँदा महिलाले यस्ता समस्या भोग्नु परेको छ ।
सरकारको तथ्याङ्कमा ८८ प्रतिशत नेपालीले स्वच्छ खानेपानीको सुविधा पाएका छन् । तर धेरै ग्रामीण बस्ती विशेष गरी सुख्खायाममा पानीको चरम सङ्कट भोगिरहेका छन् । कतिपय ठाउँमा पिउने बाहेकको पानी पनि अभाव हुन्छ । वस्तुभाउलाई खुवाउन, करेसाबारीमा सिँचाइको लागि प्रयोग गर्न पानीको अभाव हुने गरेको छ । सिँचाइको समस्या धेरै छ तर महिला केन्द्रित समस्याका कुरा गर्दा करेसाबारीमा सिँचाइदेखि घरमा प्रयोग तथा पशुचौपायलाई खुवाउने पानी अगाडि आउँछ ।
हरेक घरमा स्वच्छ खानेपानीको धारा पुर्याउन सकेमा महिलाहरुले भोग्न बाध्य यी समस्या समाधानसँगै जीविका सुधारका लागि समेत सहयोग पुग्छ । फनबोर्डमा जीविका विज्ञका रुपमा काम गर्दा पुगेको आयोजना क्षेत्रमा देखेका र भोगेका कुरा गर्दा महिलाको चौतर्फी विकासमा पानीले भूमिका खेल्छ भन्ने लागेको छ ।
समय बचत
हामी पुगेको आयोजना क्षेत्रमा कतिपय ठाउँमा पानीको धारा घरमा जोडिएकै कारण एक जना महिलाको तीन घण्टासम्म समय बचत भएको छ । बिहानै उठेर पानी लिन जाँदा घरमा खाना पकाउने, सरसफाइ गर्ने लगायतका काम प्रभावित हुने गरेका थिए । घरमै पानी आएपछि पानी लिन जाने समयमा महिलाहरुले घरका अरु काम भ्याएका छन् ।
सरसफाइ
अहिले पनि धेरैजसो घरमा सरसफाइको पहिलो जिम्मेवारी महिलाको काँधमा छ । अनि सरसफाइ र पानी एक अर्कामा परिपूरक छन् । एउटा कुरा महिलाले पानी बोक्न खर्चनु परेको समय बचत भएपछि त्यो समयलाई सरसफाइमा प्रयोग गर्न पाएका छन् । भुइँ लिपपोत तथा पुछपाछदेखि कपडा धुने, भाँडा माझ्ने, चर्पी सफा राख्ने लगायतका काममा पानीको प्रयोग हुन्छ ।
टाढाबाट बोकेर ल्याएको पानीले सरसफाइका यी काम गर्न पानी पर्याप्त हुँदैन । मिलाएर गर्ने हो । तर घरमै रहेको धारामा पानी आइरहँदा पानीको पर्याप्त प्रयोग गरेर सरसफाइका काम भइरहेका छन् । म पुगेको ठाउँका धेरै महिलाहरुले घरसँगै बनाइएको धारामा पानी आएपछि आफ्नो घर तथा घरका सदस्यको व्यक्तिगत सरसफाइमा सुधार आएको बताएका छन् ।
आयआर्जनका काम
घरायसी काममा खटिने महिलाहरुसँग आम्दानीको स्राेत थोरै मात्र हुन्छ । घरको काममा व्यस्त भए पनि आम्दानी नहुँदा महिलाको कामलाई काम नठानेको पाइन्छ । घरको कामबाट केही समय मिलेमा पनि महिलाहरुले आम्दानी हुने काम गर्न पाएका हुँदैनन् ।
तर घरमै पानीको धारा बनाएपछि महिलाहरु थोरै भए पनि आम्दानी हुने काममा खटिएका देखेको छु । पानी प्रयाप्त भएपछि खसीबाख्रा, कुखुरा पाल्न सजिलो भएको छ । धाराको पानी प्रयोग गरेर तरकारी लगायतका नगदेबाली लगाएका छन् । यसबाट महिलाले पनि आम्दानी गर्न थालेका धेरै उदाहरण मैले विभिन्न गाउँमा जाँदा देखेकी छु ।
पोषणमा सुधार
कतिपय गाउँमा अहिले पनि मन लागेको बेला मासु खान पाइँदैन । तर महिलाहरुले जब कुखुरा, सुँगुर तथा खसीबोका पाल्न थालेका छन् । यसबाट घरमा मासुको प्रयोग हुन थालेको छ । अण्डा तथा हरियो तरकारी पनि पर्याप्तरुपमा खान थालेका छन् । कसैले घरमा उत्पादन गर्छ भने उसले प्रयोग पनि गर्ने हुँदा महिला तथा बालबालिका लगायत समग्र परिवारकै पोषणमा सुधार भएको पाइन्छ । केही ठाउँमा बिक्री गरेर आम्दानी पनि भइरहेको हुन्छ । तर बजार नभएका ठाउँमा पनि उत्पादन घरमा प्रयोग गर्दा किन्ने खर्च जोगिएको तथा पोषणमा सुधार भएको पाइन्छ ।
क्षमता विकास
फनबोर्डले आफ्ना योजना क्षेत्रमा महिलाहरुलाई प्राथामिकता दिएर समूह बनाउँछ । जुन समूहले आयोजनाको रेखदेख, मर्मत तथा तथा दीगो प्रयोगका लागि काम गर्छन् । त्यस्ता समूहलाई बिउ पुँजीको रुपमा थोरै रकम पनि दिइन्छ, त्यसमा उनीहरुले मासिक सामान्य रकम सङ्कलन पनि गर्छन् ।
यस्ता क्रियाकलापमा सहभागी हुँदा महिलाको क्षमता विकास समेत भएको देखेकी छु । हुन त अहिले गाउँघरमा अरु किसिमबाट पनि जागरणका काम भएका छन् । तर पानीसँग महिलाको सम्बन्ध ज्यादै नजिक रहने भएकोले पानीको साइनो जोडेर काम गर्दा महिलाहरुको सक्रियता धेरै भएको देखेकी छु ।
पानी सबैका लागि आवश्यक छ । यसले जात, धर्म, लिङ्ग केही भन्दैन । तर पनि पानीकाे सम्बन्ध महिलासँग धेरै छ । अहिले पनि धेरै घरको काम महिलाकै काँधमा रहिरहेको सन्दर्भमा पानीको सम्बन्ध महिलासँग धेरै जोडिएको हो । समयमा बालबच्चालाई खाना खुवाएर विद्यालय पठाउनेदेखि मेलापात तथा कार्यालय जानेहरुको लागि समयमा खाना पकाउने जिम्मा महिलाले लिएका हुन्छन् । पानी नहुँदा पाक्ने कुरै भएन । त्यसैले पानीको जोहो गर्नको लागि मध्यरातदेखि नै महिलालाई चिन्ता सुरु हुन्छ ।
यदि सबैको घर नजिकैको धारामा पानी पुर्याउन सकेमा महिलाहरुले पानीको चिन्ताबाट मुक्ति पाउँछन् । घरमा समयमा खाना पाक्छ । बालबालिका समयमा खाना खाएर विद्यालय जान पाउँछन् । भाँडा, भुइँदेखि चर्पीसम्म सफा हुन्छ । धित मरुञ्जेल पानी पिउन पाइन्छ । गाउँघरमा कुखुरा, खसीबाख्रा तथा करेसाबारीमा हरियो तरकारी तथा फलफूल उत्पादन हुन्छ । त्यसैले आम नागरिकको घरमा पानीको धारा पुर्याउन सबै पक्ष जुट्नुपर्छ ।
(ग्रामीण खानेपानी तथा सरसफाइ कोष विकास समिति (फर्नबोर्ड) का जीविका विज्ञ संगीता गिरीसँग भोजेन्द्र बस्नेतले गरेको कुराकानीमा आधारित ।)
गिरी ग्रामीण खानेपानी तथा सरसफाइ कोष विकास समिति (फर्नबोर्ड) की जीविका विज्ञ हुनुहुन्छ ।